ENDEKS NEDİR NASIL HESAPLANIR

Endeks rakamları aslında daha önce veriler kısmında işlediğimiz zaman serilerinin (https://www.leventaslan.com/tr-TR/calismalar/ekofin/ekonomi-sozlugu-veri)  ifade ediliş biçimdir. Hiç bir ölçü birimi olmadığı zaman verilerin birbiriyle kıyasanlaması olanağı sağlayan matematiksel bir yöntemdir endeks dediğimiz hesaplama metodu. Kıyaslama, verileri karşılaştırma dediğimiz yorumlama gücü elde ederiz verileri endekslediğimiz zaman.

Endeks yorumlamayı nasıl yaparız? Öncelikle bir veri setinin temel alınacağı yıl için o veri setinin yüze eşitlenmesi sağlanır. Böylece bir sonraki yıl aynı verilerin baz alınan endeks yılına göre yüzde kaç değişim gösterdiğini anlarız. Ekonomi hayatımızın en temel verilerinden ikisi olan ÜFE Üretici Fiyatları Endeksi ile TÜFE Tüketici Fiyatları Endeksi olarak ifade edilirler ve TCMB’nin (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası) data setinde bu endeksler 2003 yılı referans alınmıştır. Şu şekilde ifade edilir.

Fiyat Endeksi (Tüketici Fiyatları) (2003=100)

Endeks Nedir?

Endeks baz alınan yılın verilerinin 100’e eşitlenmesiyle oluşur. Peki, bir veri seti endeks rakamına nasıl dönüştürülür ve neden dönüştürülür? Daha önce de belirttiğimiz gibi sonraki dönemlerde (genellikle ay ve yıl olarak değerlendirilir) elde ettiğimiz verilerin baz alınan yıla göre ne oranda değiştiğini hesaplamak için dönüştürülür. Şimdi nasıl dönüştürüldüğünü görelim.

Elimizde 100, 250, 500, 750, 1000 şeklinde veriler olsun.  Baz alınan veri ise 250 olsun.

Yani 250= 100 olursa;

Bu durumda 100=40 , 500=200 , 750=300 , 1000=400 olur.  Örneğimizde kolay dönüştürülecek rakamlar kullandık ancak gerçek hayata dayalı veriler hiç bu kadar düz rakamlardan oluşmamaktadır. Bu nedenle büyük ve düz olmayan sayılara bakarken artış ve azalışları kolayca hesaplayamazdık.

Endeks rakamı nedir?

Bir değişkenin değerinin baz yıla göre değişim oranını ifade eder.

Baz Yıl

Temel alınan ve 100’e eşitlenen yıldır.

Endeks rakamı 100+/- baz yıla göre yüzde sapma şeklinde hesaplanır.

Eğer endeks 100’ün üzerindeyse artı sapma (yükseliş), 100’ün altındaysa eksi sapma (azalış) gerçekleşmiştir denilir.   Şimdi baz alınan yıla göre yeni yılın endeksi 80 çıkarsa bu söz konusu yıla göre elde ettiğimiz data %20 azaldığını gösterir. Bu ister üretime dair bir data olsun ister enflasyon endeksi olsun söz konusu yıla göre bir azalış söz konusudur.

Endeks bir rakamdır ve birimi yoktur. Yani endeksten söz ederken kg, metre, yüzde gibi birimler kullanılmaz.

Örneğin Türkiye’nin yıllık buğday üretiminin 2013 yılı baz alınarak endeksleyelim.

 2013 yılındaki 22 Milyon ton üretim 100 olarak alınırsa 2014 yılındaki 19 Milyon tonluk üretim 86 yı gösterir ve %14’lük bir azalışı gösterir. Aynı şekilde 2015 yılındaki 22.6 Milyon tonluk üretim de baz alınan 2013 yılına göre %2’lik artışı gösterir. Hesaplama ise içler dışlar çarpımı yöntemiyle basitçe yapılır.

Örneğin ;                          22050 = 100 olursa

                                           19000 = x            è x= (19000 * 100)/22050 = 86 olarak hesaplanır.

Endeks rakamının neyi ifade ettiğini daha iyi anlayabilmek için önce baz değer ya da “temel alınan değer” kavramını iyi bilmek gerekiyor. Ekonomi sistem itibarıyla bir çok veriyi endeks rakam olarak bize sunar böyle olunca her verinin baz alındığı bir yıl vardır. Eğer bu zaman serisi ise bir baz değeri vardır.  Ayrıca endekslerle ilgili olarak iki önemli noktanın vurgulanması gerekir.

• Her bir endeks rakamı, ait olduğu yıl ile baz yılını karşılaştırır.
• Daha önce de belirttiğimiz gibi endeks rakamının ölçü birimi olmaz.

Endeks rakamı değişik ölçü birimleriyle uğraşmayı kolaylaştırır. Diğer avantaj da zaman serisi verilerinde sadece bir göz gezdirmeyle temel yıla göre ne kadar artış ne kadar azalış olduğunu görebiliriz.  Bir sonraki bölümde ardışık iki yılın endeks rakamları nasıl karşılaştırılır konusunu göreceğiz.